Prof. Tomasz Nałęcz: Niech rana nie zabliźni się podłością

Są ludzie winni takiej atmosfery, która popchnęła tego osobnika do zabójstwa prezydenta Adamowicza, tak samo jak popchnęła do zabójstwa prezydenta Narutowicza. Nie podzielam poglądu, że trzeba wyciszyć emocje, pogrążyć się we wspólnej zadumie, znam ten ton z 1922 roku. Nie, takie rzeczy trzeba nazywać po imieniu. Tak jak sobie wszyscy upudrowali sumienia po zabójstwie Narutowicza, że to szaleniec zabił, a druga strona wykazała się wspaniałomyślnością, nie dążyła do publicznego rozliczenia – mówi w rozmowie z nami prof. Tomasz Nałęcz, historyk specjalizujący się w historii dwudziestolecia międzywojennego. – Jeżeli tak się stanie, to prezydent Adamowicz zginie dwa razy. Raz z ręki mordercy, a drugi raz w wyniku tego, że nie wyciągnięto z tej śmierci wniosku.

JUSTYNA KOĆ: W całym kraju odbyły się w poniedziałek marsze przeciw nienawiści. W Warszawie ludzie spotkali się przed PKiN, po czym spontanicznie ruszyli przed Zachętę, intuicyjnie łącząc zabójstwo prezydenta Pawła Adamowicza z zabójstwem prezydenta Gabriela Narutowicza. Słusznie?

PROF. TOMASZ NAŁĘCZ: Też bym tak zrobił, chociaż kierowany nie intuicją, a wiedzą historyczną, bo zajmuję się zawodowo przede wszystkim okresem międzywojennym, a więc czasami Gabriela Narutowicza.

Widzę ogromne podobieństwa tych dwóch sytuacji. Oczywiście jest też mnóstwo odmienności, nieporównywalna jest Polska po blisko 100 latach, inne jest społeczeństwo, inne państwo, inna kultura, inny sposób komunikowania. Nie ma dwóch porównywalnych w historii momentów jeden do jednego, natomiast istota zjawiska jest ta sama.

Nienawiść?
Nienawiść sączona instrumentalnie przez ludzi polityki ludziom, którzy nie dostrzegali istoty tej gry i którzy zarzuty stawiane fałszywie Narutowiczowi traktowali poważnie. Narutowicza po wyborze na prezydenta oskarżano o najgorsze rzeczy, wcześniej nie budził żadnych emocji, dopiero kiedy został wybrany i przepadł, wydawało się żelazny kandydat endecji, hrabia Maurycy Zamoyski.

Ludzie prości, przyjmujący słowa wypowiadane przez polityków jako wierzenia, traktowali Narutowicza jako zło wcielone, a szczególnie niebezpieczni są w takich sytuacjach ludzie, którzy są niezrównoważeni, odbiegają od normy psychologicznej. To niekonicznie muszą być ludzie ogarnięci chorobą, ale podatni na nastroje.

Nie znam się na psychologii, ale nie ulega wątpliwości, że zabójca prezydenta Narutowicza był człowiekiem z ówczesnej elity intelektualnej, krytykiem sztuki, wysokim urzędnikiem państwowym, cieszył się szacunkiem. To, że popełnił ten mord, nie cofa tych poprzedzających opinii, wiedzy i umiejętności. Niewiadomski od dłuższego czasu przygotowywał się do zamachu na Piłsudskiego. Gdyby ten nie zrezygnował z kandydowania, Zgromadzenie Narodowe wybrałoby go prawdopodobnie już w pierwszym głosowaniu i to Piłsudski by zginął.

Poszukajmy tych analogii głębiej. W 1922 roku gazety pisały o Narutowiczu jako obywatelu Szwajcarii, nie-Polaku, pisano o rządzie “powołanym przez prezydenta narzuconego przez obce narodowości: Żydów, Niemców i Ukraińców”. Dziś pojawiają się statystyki, że w ciągu ostatniego roku w TVP wyemitowano ponad 100 materiałów szkalujących Adamowicza.

Zabójstwo prezydenta Adamowicza jest dokładnie taką samą sytuacją jak morderstwo prezydenta Narutowicza.

Ja nie oglądam tych programów, bo uważam, że to uwłacza godności normalnego człowieka, chociaż płacę abonament jak porządny obywatel. Uważam, że to jest warte przebadania i oczywiście, że ci pseudodziennikarze nie hodowali świadomie mordercy, tak jak ludzie, którzy atakowali Narutowicza, nie chcieli jego mordu.

Czym innym jest rzucanie błotem, a czym innym, jak to błoto zamienia się w krew ofiary.

Co było po zabójstwie?
Obozowi winnemu śmierci Narutowicza uszło to na sucho, oczywiście oprócz zamachowca, który poniósł karę śmierci, został stracony kilka tygodni po zamachu, ale obóz polityczny nie. Przeciwnie, pięć miesięcy po zabójstwie Narutowicza w koalicji z PSL-Piast objął władzę w Polsce. Jestem przekonany, że są tu sytuacje analogicznie.

Są ludzie winni takiej atmosfery, która popchnęła tego osobnika do zabójstwa prezydenta Adamowicza, tak samo jak popchnęła do zabójstwa Narutowicza. Nie podzielam poglądu, że trzeba wyciszyć emocje, pogrążyć się we wspólnej zadumie, znam ten ton z 1922 roku. Nie, takie rzeczy trzeba nazywać po imieniu.

Tak jak sobie wszyscy upudrowali sumienia po zabójstwie Narutowicza, że to szaleniec zabił, bo rzeczywiście ten morderca nie miał organizacyjnych związków z obozem narodowym. Politycznie ten akt nikomu nie zaszkodził, oczywiście oskarżenie o moralną winę za zabójstwo prezydenta w krótkim czasie szkodziło temu  środowisku, ale druga strona wykazała się wspaniałomyślnością, nie dążyła do publicznego osądu całej tej sprawy, bała się konfliktu wewnętrznego, wojny domowej, starała się załagodzić sytuację. Słyszę ten ton także teraz w debacie publicznej.

Nie przypisujmy nikomu winy, zbadajmy tę sprawę, słyszę komunikaty o konieczności badań medycznych zabójcy. Oczywiście, że one są elementem procedury śledczej, a potem sądowej, ale uważam, że jest jedną wielką przestrogą przypadek Narutowicza i tego, co potem się działo w imię tzw. wyższego dobra i spokoju, nienapinania konfliktu społecznego, nierozliczania winnych.

Jestem przekonany, że śledztwo prokuratora Ziobry będzie zmierzało w kierunku, że morderca prezydenta Gdańska był psychicznie chory. To zawsze jest łatwiejsze usprawiedliwienie, gdy szaleniec sięga po broń.

Powinny nastąpić twarde rozliczenia?
Uważam, że ktoś swoją argumentacją wkłada do ręki broń szaleńcowi, ktoś sprawia, że szaleniec sięga po rewolwer czy po nóż, przecież sam tego nie wymyślił podczas spacerów nad Wisłą czy Wełtawą. On słucha i chłonie.

Nie wystarczy w przypadku złowrogiej audycji zniszczyć odbiornika, tylko trzeba uciszyć radiostację. Tak jest też w tym przypadku.

W 1922 roku mówiono “ciszej nad tą trumną”.
I rozejdźmy się w zadumie, kto bez winy, niech rzuci kamieniem. Oczywiście, że te emocje, atmosfera oskarżeń, ciężkich słów to jest przekleństwo współczesnej polityki, nie tylko polskiej, ale jak się tak to zostawi, to będzie tak samo jak 97 lat temu. Ruchy skrajne wyniosą mordercę na swoje sztandary, może nawet jak w przypadku Narutowicza będą kontrowersje, czy umieścić tablicę pamiątkową, czy nie, będą dziwne uchwały za kilka miesięcy.

Przestrzegam przed tą strategią zabliźniania tej rany w imię “wyższego dobra”. Jak mówił pisarz, którego niezwykle cenię, Stefan Żeromski, burzyciel ludzkich sumień u zarania niepodległości, to jest zabliźnianie ran podłością.

Z naszej rozmowy wynika, że nawet z tak tragicznej śmierci nie potrafimy wyciągać wniosków, czy teraz będzie inaczej?
Chciałbym, bo tamta śmierć poszła na marne, ona nie stała się momentem otrzeźwienia, refleksji, bo ludziom winnym uszło to na sucho. Co więcej, nie mamy czasu na dokładne analizy historyczne, ale powiem jeszcze, że

w tamtych demonstracjach pełnych jadu, nienawiści, podjudzających do przemocy była pewna racjonalna metoda. Chodziło o to, aby nie dopuścić do utrwalenia bardzo przypadkowej rzeczywiście, sytuacyjnej koalicji, która Narutowicza wybrała.

Taka koalicja w świecie ówczesnej polityki nie miała prawa powstać. Endecji się wydawało, że to niemożliwe, aby zjednoczyli się centrum, lewica i mniejszości narodowe. Zdarzyła się jednak w wyniku błędów prawicy, nie mamy czasu, aby powiedzieć dlaczego, ale to właśnie prawica scementowała tak egzotyczną koalicję. I endecja się przestraszyła, że ta koalicja sformuje gabinet i zacznie rządzić Polską, spychając endecję, która zebrała jednak najwięcej głosów, jej wynik był znacząco lepszy, niż innych ugrupowań. Tamte demonstracje nienawiści urządzano też po to, aby pokazać, że bez prawicy rządzić Polską się nie da.

Prędzej Polska spłynie buntem, niż będą rządzić inni. Ta strategia przyniosła śmierć prezydenta, uruchomiła ludzi słabych, biorących hucpę polityczną za prawdę objawioną, a w kilka miesięcy potem endecja sięgnęła po władzę. Endecji udało się tę koalicję prezydenta zniszczyć, zdążyła jeszcze tylko wybrać następcę Narutowicza, prezydenta Wojciechowskiego.

To powinna być dla nas ogromna przestroga, że nie można powtórzyć tego samego scenariusza, a jak widzę komentarze, płynące zwłaszcza z prawej strony, które chyba i druga strona jest w stanie przyjąć, tę strategię “w imię spokoju społecznego”, to rzeczywiście prezydent Adamowicz zginie dwa razy. Raz z ręki mordercy, a drugi raz w wyniku niewyciągnięcia z tej śmierci wniosku. Z tym że sytuacja o tyle się różni, że o ile w II RP już takiego mordu nie było, to uważam, że tym razem, bardzo bym nie chciał, ale jeżeli wejdziemy w scenariusz naszych pradziadów, to mogą być następne takie mordy.

---

Zdjęcie główne: Józef Piłsudski i Gabriel Narutowicz, Fot. Wikimedia Commons/Panteon Polski. 1927, nr 28 (styczeń 1927), s. 1, Adam Dulęba